Istorija i stanovništvo Sokobanje

Prema do sada poznatim arheološkim nalazima,osvit kulture u Banji počinje neolitom. Lokalitet Trapovi na Rtnju je praistorijsko naselje sa bronzanim i gvozdenim inventarom (fibule, grivne, privesci i dr.). U selu Šarbanovac su otkriveni tragovi praistorijske kulture halštatskog perioda, a sama Sokobanja pruža praistorijski materijal (keramika, metalni predmeti), dok je na prostoru Vrmdže konstatovano praistorijsko naselje. Na lokalitetu sela Nikolinac otkriveni su rimski grobovi. Oko kupatila u Sokobanji postoje rimske zidine, sa rimskim kanalom i cevima za vodu, što ukazuje da je Banja bila u funkciji tokom rimskog doba. U podnožju Rtnja u ruševinama leži grad Vrmdža, čija se izgradnja pripisuje Latinima. Grad je podignut na temeljima rimskog kastela koji je štitio značajan rimski put ka Nišu. Na jugu sela Jošanica stoji stara gradina Gradac, a na ulazu u tesnac Bovanske klisure  Gradište, utvrđenje koje je obezbeđivalo prolaz kroz klisuru. Iznad sela Milušinac, nalaze se ostaci starog utvrđenja koje se isto naziva Gradište. Srednjovekovni gradić Bolvan (Bovan) podignut je na ruševinama Praesidium Pompei. Istorijski izvori ukazuju da su carica Milica i njen sin 1395. g. obavezali Bovan da svake godine daju po 500 krušaca soli svetogorskom manastiru svetog Pantelejmona. Konstatin Filozof uzima Bovan kao istočnu granicu zemalja despota Stefana Lazarevića. Sam grad je do temelja razoren 1412. g. od strane turskog vojskovođe Muse, brata Murata II. Iznad Lepterije, banjskog izletišta nalaze se ostaci drevnog Sokograda, čiji dobar deo predstavlja jedan od najlepših primera srednjovekovnog srpskog graditeljstva. Inače tvrđava je bila rimski kastel za zaštitu terma i dela puta koji je vodio dalje na istok.

Po Jirečeku glavni rimski drum koji je vodio za Niš,prolazio je pored Praesidium Pompei ( srednjovekovni Bolvan),pa kroz Bovansku Klisuru i jugozapadni deo Banje.Za vreme srednjeg veka Banja je bila granična oblast bugarske države.Gradovi Bovan i Lipovac su pripadali srpskoj, a Sokolac ( Sokograd) I Svrljig bugarskoj državi.Turci su je zauzeli 1.398.g.Austrijanci su za vreme svog ratovanja sa turcima u dva navrata zauzimali Banju 1.690 i 1.737 g. U I srpskom ustanku Hajduk Veljko Petrović je prvi put osvojio Banju od turaka u proleće 1.808 g., ali je već 9 jula 1.809 g.ponovo pala turcima u šake.Avgusta 1.810 g. Hajduk Veljko uz pomoć Rusa po drugi put zauzima Banju,koja je ostala pod srpskom vlašću do 1.813 g.Do 1.811 g. njom je upravljao Hajduk veljko, a kada je postavljen za negotinskog vojvodu u Banji je za starešinu postavljen Ivan iz Mužinca.Od 1.813 g Banja je ponovo pod turcima do 1.833 g. kada je pripojena Miloševoj Srbiji,a počeli je naseljavati pojedinci iz neposrednog okuženja kao i sa strane, do te mere da se ubrzo nije održao skoro nijedan trag iz turskog vremena

Za vreme Turaka banja je dosta veliko i živo mesto, pripadala je vidinskom sandžaku i bila nahijski centar i kadiluk. Tada je imala oko 50 srpskih kuća koje su se nalazile oko današnjeg Vrela, taj deo se nazivao Varoš. U nižem delu je bilo oko 700 turskih kuća, bio je podeljen na mahale: Palilula, Amam potok i Džamijište. Tada je u Sokobanji bilo 5 džamija.

Na području sokobanjske opštine ima 25 naseljenih mesta, od kojih je jedno gradsko – Sokobanja.

Na područje Sokobanje su se doselili iz šopsko-torlačko-zagorske oblasti             ( Pirot,Svrljig,Bugarska-109 porodica sa 519 kuća),moravsko-vardarske (Makedonija,Ražanj, Aleksinac,Paraćin-109 porodica sa 1.050 kuća),dinarske oblasti (Crna Gora,Sjenica,Stari Vlah-85 porodica sa 658 kuća), timočko-braničevske oblasti (Crna Reka, Mirovo, Boljevac-71 porodica sa 160 kuća), te kosovsko-metohijske oblasti (Kosovo,Skadar-21 porodica sa 106 kuća).U vreme istraživanja Petra Jovanovića od 575 porodica i 3.709 kuća u Banji, 79 porodica i 688 kuća je pripadalo starincima, starosedeocima Sokobanje.Veći talas doseljenika je bio oko prvog srpskog ustanka kao i pribeglica iz 1.813 g., a manji nakon oslobođenja 1.833.g.

Doseljeno stanovništvo delimično prihvata običaje,ponašanje,dijalekt starinaca, ali i čuvaju određene donete zavičajne karakteristike.Tako se formirala jedinstvena i osobena tipološka i etnička celina Sokobanje,koja je različita od Pomoravlja i Timoka.

Prema zadnjem popisu iz 2011.g. na području sokobanjske opštine živi 16.021 stanovnik,od čega u gradskom području živi 7.982 staanovnika.Prosečna starost muškaraca iznosi 45,4,a žena 49,1 godinu.Preko 93 % stanovništa se izjašnjava srbima.

Korišćenja literature :

• Podaci zavoda za statistiku Republike Srbije- popis 2011
• Dragoslav Antonijević : Banja 1989.g.
• Petar S.Jovanović : Banja 1924.g.